"I ê kun-peng chò chi̍t-hóe lâi,
chō in ê lō͘ lâi kong-kek góa,
chat iâⁿ tī góa ê pò͘-pêⁿ ê sì-kho͘-ûi,"
"I hō͘ góa kap hiaⁿ-tī keh-khui hn̄g-hn̄g,
sio-bat ê lâng kap góa chheⁿ-so͘."
Sèng-keng Io-buh Kì 19 chiuⁿ 12 kap 13 chiat, kám m̄-sī ná teh kóng tng teh chhàng-chhiu ê un-e̍k, lán khòaⁿ-bē-tio̍h ê tùi-te̍k？
Bí-lē ê si-koa, chân-jím ê jîn-sè, che to̍h sī Io-buh Kì.
Io-buh sī chi̍t-ê chèng-ti̍t, khiân-sêng koh tōa ū hok-khì ê lâng, m̄-koh ū chi̍t-kang, i ê sìn ê Sîn, "Siōng-tè" kā sù hō͘ i ê it-chhè lóng siu tò tńg-lâi, i m̄-chai i chò m̄-tio̍h siáⁿ-mi̍h, Siōng-tè lo̍h-bóe gîm si chò tùi, kóng kah lò-lò-tn̂g lâi kā i ìn, kóng bô lō͘ lâi, chóng-kiōng chi̍t-ê ì-sù, "Góa kám tio̍h kā lí póe-hōe？Lí chai Góa ê lī(chho͘)-hāi(chhân) to̍h hó！"
Koh khah kiaⁿ--lâng ê sī, Siōng-tè án-ne chò, sī thàu-kòe Sa-tán ê chhiú. Sa-tán sī hîm--á-hó͘？Sèng-keng kap kui-ê Ki-tok-kàu sè-kài ni̍h siōng tōa ê hóan-phài kak-sek, kàu-tô͘ siong-sìn in ē-tàng pîn tùi Sîn ê sìn-gióng lâi chiàn-iâⁿ mô͘-kúi Sa-tán. M̄-koh nā sī tha̍k-tio̍h Io-buh Kì ê thâu-chêng chiū chai, Siong-tè kap Sa-tán kèng-jiân m̄-sī tùi-li̍p, sî-sî beh sio-thâi ê koan-hē, in m̄-nā chia̍p teh sio-chioh-mn̄g, koh ū "gia̍p-bū ha̍p-chok" ê óng-lâi. Kî-si̍t siūⁿ-siūⁿ ê, mā chin ha̍p-lí, chi̍t-chhut hì nā bô pháiⁿ-lâng beh ná-ē poaⁿ ē lo̍h-khì？Ki-to̍k-kàu chit-chhut siān-ok kau-chiàn ê kim-kong-hì, kûn-thâu-chhut thang poaⁿ 2,000 nî lâng iáu lóng khòaⁿ bē siān, Sa-tán kám bô chi̍t-pòaⁿ ê kong-lô？
（Kim-kong-hì, sī tiān-sī ê pò͘-tē-hì, tiāⁿ ēng te̍k-hāu, khòaⁿ--khì-lâi kim-kong siám-siám, sūi-khì chhian tiâu, koh ū kín-tiuⁿ chhì-kek ê hāu-kó. Kûn-thâu-chhut sī bú-kiap ê hì-kio̍k. Kū-io̍k Sèng-keng tiāⁿ chhut-hiān sih-nà, lê-á-hong, tōa-chúi, m̄-chai ùi tó-ūi lâi ê hóe..., ia̍h-sī chhiúⁿ-kiap, sio-thâi, tui-sat, bô͘-sat, kiông-kan... bô-gî-gō͘ to̍h sī kim-kong-hì, kûn-thâu-chhut！）
Hit-kang Siōng-tè kap Sa-tán sio-kìⁿ-bīn, I chú-tōng siāu-kài Io-buh chit-ê lâng hō͘ Sa-tán chai, kā Io-buh o-ló kah ē tak-chi̍h, kóng i sī gōa hó tú gōa hó ê lô͘-po̍k, ti̍t-ti̍t án-ne tián bē soah. Sa-tán thiaⁿ liáu bô beh kā i sìn-táu, koh kóng, "Góa thiaⁿ Lí teh chhàu-tōaⁿ！ Ka-kī po, bē chhàu-chho. Io-buh kèng Lí, he sī in-ūi Lí tek-khak ū kā i pó-pì, ū pài ū pó-pì, ū pó-pì tong-jiân to̍h ū pài kám tio̍h kóng？Lí kóng i bô kiâⁿ pháiⁿ-lō͘, he sī in-ūi Lí tāi-seng kā hó-lō͘ chhāi tī i ê bīn-thâu-chêng, i ná ū pháiⁿ-lō͘ thang kiâⁿ lah！Lí ná-sī kā i khó͘-to̍k chi̍t-nn̄g-saⁿ-ē, góa kā Lí pó-chèng, i it-têng ē sûi ōaⁿ chi̍t-ê khah lêng-siàⁿ ê sîn lâi pài, bô beh koh chhap Lí--ah lah."
In nn̄g--ê tiàm hia tak-chhùi-kó͘ pòaⁿ-kang, lo̍h-bóe phah chi̍t-ê khè-iok, lāi-iông sī kóng Siōng-tè siū-kôan hō͘ Sa-tán tùi Io-buh hē to̍k-chhiú, hō͘ i sit-khì i ê ke-hóe kap chhin-lâng, m̄-koh ū chi̍t-ê "tān-su", to̍h sī m̄-thang siong-hāi Io-buh ê sin-thé.
Chū-án-ne tī leh chi̍t-kang lāi, Io-buh chiap-sòa tú-tio̍h chi̍t tho͘-lá-khuh o͘-ló͘-bo̍k-chè ê chai-eh, pâi-lia̍t tī ē-kha：
（1）Ū lâng lâi chhiúⁿ-kiap i lê-chhân ê cheng-siⁿ, thâi-sí hia ê lô͘-po̍k, kan-taⁿ chhun chi̍t-ê lâng cháu-lī tńg-lâi kā i pò；
（2）Thiⁿ-téng ū hóe kàng--lo̍h-lâi kā i hia ê chia̍h-chháu ê iûⁿ-á kap lô͘-po̍k lóng-chóng sio--sí, kan-taⁿ chhun chi̍t-ê lâng cháu-lī tńg-lâi kā i pò；
（3）Ū lâng lâi chhiúⁿ I ê "kau-thong kang-kū", lo̍k-tô, koh kā kò͘ lo̍k-tô ê lô͘-po̍k lóng thâi-sí, kan-taⁿ chhun chi̍t-ê lâng cháu-lī tńg-lâi kā i pò；
（4） Khòng-iá chhoe lâi ê chi̍t-chūn tōa hong, kā i ê kiáⁿ-jî, tng teh chia̍h-toh ê hit-keng chhù chhoe-tó, teh sí in chôan-thé, kan-taⁿ chhun chi̍t-ê lô͘-po̍k cháu-lī tńg-lâi kā i pò.
"Ná-ē chiah tú-hó, lóng lâu chi̍t-ê bô sí sûi lâi kā góa pò？Che lōe-chêng bô tan-sûn... Góa siūⁿ khòaⁿ māi tang-sî-á ū kap lâng kiat oan-siû？" M̄-chai an-chóaⁿ i bô án-ne siūⁿ.
Chi̍t-khí chhiú-lō͘ chho͘-chhân ê liân-sio̍k sat-jîn-àn kàu kui-ê Io-buh Kì kiat-sok lóng bô phòa-àn, hiong-chhiú Sa-tán chhē bô-bē-chē bô lâng tui-kiù, hong-siáⁿ sī bō͘-āu ê chông-kiàⁿ-jîn siuⁿ tōa-kha ê iân-kò͘？ Pit-kèng, Io-buh Kì 40 chiuⁿ 8 chiat í-keng án-ne kóng, "... Lí kám ē gí-tiāⁿ Góa ū chōe lâi hián-bêng lí ka-kī chò gī？" 41 chiuⁿ 10 chiat mā kóng, "Bô chi̍t-ê lâng hiah hó-táⁿ káⁿ jiá-tio̍h i；án-ne, siáⁿ lâng ē-tàng khiā tī Góa ê bīn-chêng？" Siáⁿ lâng chia̍h-tio̍h hó-táⁿ ioh-á pān ē lo̍h-khì？
Sui-jiân tōa khó͘-thàng, Io-buh iû-gôan bô pòaⁿ kù bâi-òan, koh sûi phak teh thô͘-kha pài Siōng-tè.
Koh kòe chi̍t-chām-á, Siōng-tè kap Sa-tán chit nn̄g ê sai-kong-á siūⁿ-poe, "crime partners" iū koh chò-hóe phah-lā-liâng.
Siōng-tè chhiò-thâu-chhiò-bīn, tùi Sa-tán khoa-kháu, "Lí kám ē-kì-tit hit-ê Io-buh？Èng-pái lí kek góa tùi i chò-chhut hiah kòe-hūn ê tāi-chì, i mā bô òan-chheh, tian-tó sûi phak teh thô͘-kha kā góa pài！"
"Ōe mài kóng kah chiah chhio, i sin-khu-piⁿ ê lâng lóng chhut-tāi-chì, to̍k-to̍k i chi̍t-ê kui châng hó-hó, kiám-chhái sī siūⁿ kóng kó-jiân lí ū pó-pì. Góa khòaⁿ ho͘ⁿh, lí nā chhun chhiú khì kha̍p-tio̍h i ê kut kap i ê bah, i it-tēng ē bô beh koh kā lí pài！"
Chū-án-ne, in nn̄g--ê koat-tēng chit-tiûⁿ chhòng-tī siau-bô͘ Io-buh ê iû-hì koh beh sńg chi̍t-pài！
Chit-pái Siōng-tè siū-kôan Sa-tán thang tùi Io-buh ê sin-thé hē-chhiú, tān-su sī bē-tàng chhú i ê sìⁿ-miā. Āu-lâi, Io-buh hō͘ in bú kàu pòaⁿ-sió-sí, giâu-gî jîn-seng ê sî-chūn, Siōng-tè chiah chhut-bīn siu-koah i ê chiàn-lī-phín,
"Lí kám ē ēng kau thoa go̍k-hî khí--lâi？
Kám ē ēng soh-á liù i ê chi̍h？
Lí kám ē ēng soh-á kǹg i ê phīⁿ？
Kám ē ēng chhì chha̍k thàu i ê gê-chô？
I kám ē chin chē ōe kiû lí？
Kám ē tùi lí kóng un-jiû ê ōe？
I kám ē kap lí li̍p-iok？
Kám ē hō͘ lí éng-óan lia̍h i chò lô͘-po̍k？
Lí kám ē kap i chhit-thô, chhin-chhiūⁿ chiáu-á？
Lí kám ē kā i pa̍k--khí-lâi, hō͘ lí siàu-liân ê lú-chú khan？
Kui tīn ê lia̍h-hî lâng, kám thang ēng i chò bé-bē ê mi̍h？
Á--sī ē kā i hun-khui hō͘ seng-lí lâng？
Lí kám ē ēng liâm-to piàn chha̍k i ê phôe？
Kám ē ēng hî-chhe piàn chhe i ê thâu-khak？
Lí ê chhiú hōaⁿ tī i ê téng-bīn；
ē kì-tit kap i kau-chiàn ê tāi-chì, chiū m̄-káⁿ koh án-ne chò.
Lí khòaⁿ, lí siáu-siūⁿ i sī bô chhái-kang；
chi̍t-ē khòaⁿ-tio̍h i, lí kám bē sit táⁿ？
Bô chi̍t-ê lâng hiah hó-táⁿ káⁿ jiá-tio̍h i；
án-ne, siáⁿ lâng ē-tàng khiā tī Góa ê bīn-chêng？
Siáⁿ lâng tāi-seng hō͘ Góa, hō͘ Góa tio̍h pò-tap i？
Chôan thian-hā lóng ī Góa ê."
Io-buh Kì 41 chiuⁿ. Bí-lē ê si-koa, chân-jím ê sè-kan.
O̍ah tī chiân hiān-tāi ê lâng, jīn-ûi hôan-sū lóng sī chhiau chū-jiân ê le̍k-kiōng teh hoat-lo̍h, pau-koat hiong-nî-pháiⁿ-tang, jîn-hō hóan-lōan kap un-e̍k koài-pēⁿ, m̄-koh in bô hòng-khì beh chhiau-chhiòng chit-ê áu-bân ê le̍k-liōng, ēng gî-sek, phô͘-tháⁿ, ia̍h-sī o͘-se "I", khì-tô͘ ke-kiám kā chit-chiah kóng bô lō͘ lâi koh hiong-béng ê "go̍k-hî" ah-lo̍h-sèng. Chit-chūn, chit-ê "ûi-it chin Sîn" chhut siaⁿ piáu-bêng i bô kap lâng "kau-koan", mā bô hō͘ lâng ēng siáⁿ-mi̍h khá-pō͘ lâi cháiⁿ-chè i ê ì-chì...
Go̍k-hî ê phì-jū, put-chí ū la̍t, go̍k-hî ê chho͘-chhân liân sai-á to kiaⁿ, in ē bâi-ho̍k tī hô-khe ê chúi lāi, tán sai-á kòe hô ê sî kā in ê kha-thúi kā--khì.
Chū-ná-ne, Io-buh Kì 41 chiuⁿ ê chit-chiah go̍k-hî, hō͘ Eng-kok ê chèng-tī tiat-ha̍k-ka Thomas Hobbes lia̍h khì chò i ê chheh-miâ, "Leviathan", chit-jī to̍h sī go̍k-hî, ia̍h sī koài-bu̍t ê ì-sù. Hobbes sī án-ne chú-tiuⁿ ê, "kok-ka" to̍h sī chi̍t-chiah jîn-chō ê go̍k-hî/Leviathan, tio̍h ū kap Sîn kāng-khóan chôan-lêng ê tōa kôan-ui, i ê kong-lêng sī chān lâng siám-pī hō͘ "lâng kap lâng hō͘-siong tí-te̍k ê chiàn-sū（the war of all against all）" thún-ta̍h ê "chū-jiân chōng-thài". Chiū kok-ka ián-hòa ê le̍k-sú lâi khòaⁿ, i ê khòaⁿ-hoat hóan-èng hiān-si̍t, m̄-koh lâng m̄-nā sī sek-èng hiān-si̍t ê seng-bu̍t, lâng mā sī lí-sióng-chú-gī ê seng-bu̍t, lâng sī ū ǹg-bāng, ū châi-tiāu chhòng-chō sin kè-ta̍t ê cho̍k-lūi. Che thé-hiān tī lēng-gōa chi̍t-ê Eng-kok chèng-tī tiat-ha̍k-ka John Locke ê su-sióng, i chú-tiuⁿ lâng lóng sī kāng chi̍t-ê Siōng-tè chò--chhut-lâi ê, só͘-ì chū-thâu to̍h sī pêⁿ-chē-khiā ê tē-ūi, lóng thang niá-siū Siōng-tè ê un-sù, to̍h sī "chū-iû, sèⁿ-miā kap châi-sán" chia ê "chū-jiân kôan-lī", chèng-hú ê chūn-chāi tio̍h chiàu thian-lí, to̍h sī pó-hō͘ lâng ê chū-jiân kôan-lī, che to̍h thàu-kòe hoat-lu̍t kap kong-chèng ê sìm-phòaⁿ-koaⁿ, nā sī chèng-hú bô thang ha̍h chi̍t-ê lí-lō͘, lán ū thiah chèng-hú ê kôan-lī. Leviathan, chit-chiah tōa go̍k-î taⁿ hō͘ kau thoa--khí-lâi--ah. Che sī Se-hng chū-iû bîn-chú ê chèng-tī thé-chè ê ki-chhó͘, bē-su "má-chó͘ ài góa sóan chóng-thóng" siāng-khóan bô pîn bô kù ê lūn-su̍t, khòaⁿ sī kan-taⁿ kap in sìn kāng chi̍t-ê kàu ê chiah ē sìn？Koh chèng-keng sī án-ne, Se Pak Au hia ê sìn Ki-tok Sin-kàu ê kok-ka, kám m̄-sī chū-iû bîn-chú ê chèng-tī thé-chè ūn-chok kah siōng sūn-sī ê tē-khu？
Iáu bē kiàn-kok chìn-chêng ê Bí-kok-lâng mā chin hèng chit-thò, Thomas Paine 1776 nî chhut-pán i ê Common Sense beh khǹg in kap Eng Tè-kok chhé, kiàn-li̍p sin kok-ka. I sī án-chóaⁿ soeh-ho̍k hia ê lâng？Ìn-su̍t Sèng-keng Sa-mu-el Kì-siōng, Siōng-tè thàu-kòe Sa-mu-el chhùi tap-hok I-su-la-el lâng iau-kiû siat-li̍p ông ê sò͘-kiû, I kéng-kò jîn-bîn, "Chiong-lâi chit-ê ông ē kā lín ê gín-á lia̍h khì chò-peng, koh kā lín siu pó-hō͘-hùi, lín lóng ē chò i ê lô͘-lē, kàu-sî lín ai-pē-kió-bú, Siōng-tè mā bô beh chhap--lín--ah." Siōng-tè to bô kah-ì ông, kā siat-li̍p ông lia̍h-chò sī chōe, án-ne lán hóan-khòng ông, lán kám m̄-sī hō͘ Siōng-tè khòaⁿ-kò͘ ê gī-jîn？Bí-kok-lâng tha̍k-tio̍h chit-tōaⁿ lóng thiòng ka̍h, sûi-sî beh gia̍h bú-khì kap Eng-tè-kok chhia-piàⁿ. Hit-chūn, go̍k-hî/Leviathen ê chi̍h hō͘ soh-á liù-tio̍h ah.
Kāng chi̍t-pún Sèng-keng, Io-buh Kì ê go̍k-hî hō͘ Hobbes lia̍h-khì chò Leviathan, ūi choan-chè kun-ông piān-pok, Chhòng-sè Kì kap Sa-mu-el Kì-siōng hông the̍h-khì "chèng-bêng "kong-bîn pêng-kôan（equal citizenship） kap phó͘-phiàn chú-kôan（popular sovereignty） chia ê chèng-tī lí-liām？Hó lī-hāi Ki-tok-kàu, sîn iā lí kúi iā lí！
Chit-chām-á lán kui-kang lóng ku tī chhù-lāi, ūi-tio̍h siám-pī hit-chiah tōa go̍k-hî, bô lâng chhin ba̍k-chiu khòaⁿ-tio̍h i ê hêng-iáⁿ, m̄-koh lán chai, i iáu sì-kè tiô-thiàu, teh ke-lō͘-ni̍h pê, ná Io-buh Kì khí-seng Sa-tán ìn Siōng-tè ê ōe, kóng i "tī tē-chiūⁿ kiâⁿ-lâi kiâⁿ-khì, piàn kiâⁿ tī hia", cháu-chhōe i ê la̍h-bu̍t.
Go̍k-hî, khoah-bóng-bóng ê jîn-sè, tāi-chū-jiân ê kha-liáu, lâng sim-lâi ê lún-neh.
"Chôan thian-hā lóng sī góa ê......
Kiàn-nā kôan-tōa ê i kā khòaⁿ-khin；
i tī só͘-ū kiau-ngō͘ ê cho̍k-lūi chò ông."
Lán kám thang koh chài chi̍t-pái ah-chhi̍h chit-chiah tōa go̍k-hî？
