台語運動冬 gōa ê 心得

Pe̍h ōe jī pán tī ē té.

====================

從我做「Tâi 語運動」kàu taⁿ、頭尾差不多有冬 gōa ·a。有發現講 chit kóa khah 要緊 ê 問題、chín kap 逐家分享 ·chi̍t 下。Ǹg 望 lán 每 chi̍t ê teh 要緊 Tâi 語.Tâi 文.也是 Tâi Oân ê lâng、lóng 通好做 hóe 來思考。

Tī chit lia̍p 島嶼參 lán ê 隔壁澎湖 hia、有眞 chē lâng 講 Tâi 語講 kah 不止仔 súi。我看上 bô koh chhun 1,000 萬 ê lâng。倚人口 ê chi̍t 半。M̄ koh lán ê 所做、sù 常是 án-ne:大部份 ê lâng bô teh 要緊 Tâi 語、bô teh 要緊 Tâi 文。出 chi̍t 枝不止仔 gâu ê Tâi 語 chhùi、便 nā 開 chhùi to 是參 gín-ná 講中語.筆 gia̍h 起手 mā lóng teh 寫中文。Chit 欵占大多數。Hoān-sè 有 99% khah 加。Chit 欵理論眞簡單。「Lán 有通溝通 tō 好。Tâi 語也好.中語也好。Thài ē koh 舞 chi̍t ê 逐家 lóng 看 bô ê Tâi 文?Tâi 語我用 chhùi 講。手寫換做中.Eng。Án-ne ûn-ná kài a-sá-lih。」

Chhan 像現時 chit 號光景、iáu 是有 chi̍t chhop chhop-á 熱性 ê lâng、tiō 是 chi̍t 陣 teh 「sak Tâi 語.sak Tâi 文」。上 bô、chit 陣 有 chi̍t ê 共識:Tâi 語 tio̍h 愛講.愛寫。Tâi 語 mā 有字、ā 字 mā 是 chi̍t 項要緊 ê tāi-chì。Lán m̄ 好自 án-ne kā phah sńg 去。Nā 字 kā hiat ka̍k 去、對 Tâi 語 ê 前途是眞不利。

M̄ koh「Tâi 文運動」lāi 底 m̄ nā chi̍t 派。

從中、占 khah 大面 ê「Tâi 文運動者」、順趁中華民國 ê 意向 teh 寫閩南字。一般 lâng ka-kī mā m̄ 知 siáⁿ 號做閩南字、m̄ koh 理路 mā kài 清。「政府 kài 大.kài 有力。Lán 小百姓仔 tio̍h 愛綴政府定規 ·ê 來行。Án-ne tō bē 差錯 ·a。實在 lán bô 了解 Tâi Oân 也是講 Tâi 語 ê 歷史。橫直學校也 bô teh 敎。Lán kan-na bô beh 寫中文。Lán 有字通寫 Tâi 語.有標凖 tō 好。」當然 ·la、bô beh 寫中文 chit 項是 hông 成 o-ló。M̄ koh bô teh 要緊「lán tàu 底是 teh 寫 siáⁿ」chit ê tō khah 破 phah。Chit 陣 hoān-sè 占有「Tâi 文運動」ê 七成。

另外 chi̍t 陣專門 teh sak “Pe̍h-ōe-jī”。Chit 陣堅持 bô beh 用漢字、án-ne chiah 有法度來「脫漢」。Chia 有 chi̍t 點理。Bô m̄ tio̍h。Lán nā 看「漢字」 頭 chi̍t 字 tiō 是「漢」。Beh 脫 tio̍h 愛 kā 脫 hō͘ 透尾。

Sòa 落有 chi̍t 陣 kan-na teh 要緊 chi̍t 項 tāi-chì、也 tiō 是 Tâi Oân 主體性。 Chit 陣 lâng ê 理路是:lán beh 了解 siáⁿ 是 Tâi Oân ka-kī ê 歷史.ka-kī ê 文化.ka-kī ê 話 ûn ûn。 Siáⁿ 欵字也好.siáⁿ 欵 khiuⁿ 也好。只要有 Tâi Oân 底、lóng ē 用得。Bô Tâi Oân 底、先 sak chi̍t 邊、khah bô hiah 要緊。眞可惜、án-ne ê lâng 占 bô kàu 三 ê 半 lâng。

(當然 koh 有眞 chē 細細陣 teh 做 ka-kī ê tāi-chì。我 tī chia 暫時不論。)

Lán 來看 chit 四陣對 Tâi 文 ê 看法:

1、有 Tâi 語 tō 好。Tâi 文 bô 要緊。主要是通溝通 (Tâi 語兼中語 ê 使用者 > 99%)
2、綴中華民國 teh 行閩南字 ê 路線
3、專 Pe̍h ōe jī「脫漢」
4、Tâi Oân 主體性、字骨不論、一定愛有 Tâi Oân 底

Nā 1、chi̍t ê 成好 ê 例 tiō 是 lán ka-kī ê 阿公阿媽.老 pē 老母。Nā 2 tiō 是公視台語台。Nā 3 kap 4 bô khah 大 ê 組織、kán-ná lóng chi̍t lâng chi̍t lâng 隨 ê teh 孤單做 ê 是 khah chē。

我 ka-kī khah 算第 4 種。Lán teh 舞 Tâi 語.Tâi 文運動、在我看一定愛屬 tī Tâi Oân 主體性運動下底。是 án-chóaⁿ 講「一定」? 因爲另外 kan-na chi̍t 條路通行:tiō 是中國 ê 路。Lán m̄ 好 bē 記得、Tâi 語世界以外 koh 有 chi̍t 陣愈來愈大 ê 中國意識者。Che tō ná Tâi Oân 面對對岸中國共欵 ê chhu-sè。Ka-kī ê 有志以經眞少、koh kui 年 thàng 天 teh 相爭、bô 法塊團結來面對 khah 大 ê 外來危機。Tī chia lán bô teh 講對岸中國。Lán 愛足清楚:chín 是 teh 論 chit 頭 ê 中國參 chit 頭 ê 中國 lâng。Tiō 是中華民國參中華民國國民。

Lán kám beh 接受中華民國是 lán ê 國家?Lán kám 是中華民國 ê 支持者 kap 有志?蔡總統講「中華民國(Tâi Oân)是 Tâi Oân lâng 上大 ê 共識」。Thài 有 iáⁿ?Che tàu 底是事實、也是選舉 ê 口號 niā niā?馬英九 mā 講「中華民國是我 ê 國家.台灣也是我 ê 國家」、bô 各樣。

Lán 愛了解、中華民國有 in ka-kī ê 暗算。是 bô teh kā lín 要緊 Tâi 語、mā 通講 bô teh 要緊 Tâi Oân。中華民國 ê 態度 chhāi 明:Tâi Oân 是中國 ê chi̍t 部份。Tâi Oân lâng lóng 是中國 lâng。Tâi 語(文)是中語(文)ê chi̍t 欵語言 niâ。Tâi Oân 正名中華民國.Tâi Oân lâng 正名漢人.Tâi 語正名閩南語、極加 mā 是「Tâi Oân khiuⁿ」ê 閩南語。Che kám chiaⁿ 實 án-ni-siⁿ?Lán kā 看、in ê 話 lán kám 通 kā 認同得?

Koh 愛强調、tī 中華民國 ê 體制、chit 幾項 lóng 縛死死。Lán bô 法度 kan-na 脫 chi̍t 欵。Pe̍h ōe jī ê 有志講 ê 有 iáⁿ:愛脫、tio̍h 愛脫 hō͘ 離離。中華流亡政府眞可惡。汝講汝 beh 做 Tâi Oân lâng、i kan-na hō͘ 汝 chi̍t ê 中華民國國民 ê 漢人身份、 koh 出 chi̍t ê「逐家 tòa tī Tâi Oân lóng 是 Tâi Oân lâng」ê àu 步。汝講 gín-ná 愛有 Tâi 語學校、i kan-na 開 chi̍t ê chi̍t 礼拜 chi̍t 點鐘 ê 閩南語課程。汝講 beh 寫 Tâi Oân 字、i kan-na 編 chi̍t 本閩南語字典 hō͘ 汝看。汝講 beh 看 Tâi 語媒體、i hô͘-nà-sàⁿ 創 chi̍t ê 號做「台語台」、m̄ koh 逐工 kan-na teh 放送閩南語字幕 hō͘ 汝 ê 頭壳吸收閩南字。

Pháiⁿ sè、che m̄ tō lóng 假 ·ê?Tâi Oân lâng 自早 bô 漢人。1932 年《台日大辭典》收「漢字.漢文.漢藥.漢朝」。Bô 「漢人」。Tâi Oân 自早 bô 閩南語。有 Tâi Oân 話、koh 有 Kheh lâng hō͘ Tâi Oân 話 ê 外號, Hō Ló 話。(當然閣有 khah chē ê 族語。)Tâi Oân khah 早 bô 中文。有漢文、像日本.韓國.越南 lóng mā 有。少數 mā 有 Tâi 文。上路尾中文 chiah 來。

Hoān-sè lán nā 看 chi̍t kóa Eng 語翻譯 ē khah 清楚:

  • 中華民國 → Republic of China
  • 漢語.漢人.華語.華人 → Chinese
  • 漢字 → kanji.hanja.sinograph (m̄ nā “Chinese character”、mā bô 講「華字」)
  • Tâi Oân 島嶼 → Formosa
  • Tâi Oân 民族.lâng.ōe → Taiwanese
  • 原主民 kap in ê 語言 → Formosan
  • 閩南語 → Southern Min.Hokkien

Lán nā teh 用中華民國 ê 理路、che lóng khah pháiⁿ thiah 明。Lán tio̍h 用 Tâi 語 理路 chiah siūⁿ ē 曉得。講「中華民國」m̄ 是「Tâi Oân」hoān-sè khah 快 bat。Ā chhun ê ·le?

看「漢語.漢人」kap「漢字」chit 2 項。漢語 mā 號做華語。漢人 mā 號做華人。Nn̄g ê kan-na 有 “Chinese” ê 意思 niâ。Ā 漢字 ·ne?第一、bô 講「華字」。第二、是名詞 (bêng sû; noun)、m̄ 是名 (miâ; name)。Lô-má 字 tú 好有 Hàn.hàn ê 大細字通分。第三、意思 m̄ nā “Chinese” niâ、koh 有 kanji.hanja.ûn ûn。漢人 (Hàn jîn) 參漢字 (hàn jī) 是 bô 共「漢」。漢人.漢語是 20 世紀 ê 概念。Ā 漢字是 1,000 gōa 冬前 kui tè 東亞地 lóng teh 通行 ê 文字。Eng 語 kàu taⁿ teh 用 Latin 字。參 “Latin America” ê “Latin” tiō 共原頭、bô 共意思。漢字 ê “hàn” mā khah 大 China ê “Hàn”。

閩南語講 Southern Min。Lán bat 去 chhōe Google Books、éng pái-á 頭 chi̍t 本册有 teh 寫 “Southern Min” lán 看 tio̍h 上早是 tī 1956 年 niâ。有凖 bô 的確、m̄ koh 照講「閩南語」是中華民國占 Tâi Oân 了後 chiah mō͘ lia̍p ·ê、又 koh 是 teh 指 tòa tī 福建省 ê lâng teh 講 ê 漳州話.泉州話。Tī Formosa chia、「閩南」是中國國民黨 teh oáiⁿ choāiⁿ ê chi̍t ê 名稱。Tâi Oân lâng bô teh 講漳州話.泉州話.也是閩南語。有漳泉 “khiuⁿ” ê Tâi Oân 話 bô m̄ tio̍h、m̄ koh kàu taⁿ 也過落幾 nā 百冬 ·a、chit 時 kan-na chhun chi̍t ê 名 niā niā、tō 是 Tâi Oân 話。

有閩南語、koh 有閩南字。閩南字 tī Tâi Oân 自早 to 看 bē tio̍h。台語台 ê 字幕阿媽 teh 看、感覺足奇怪、thài ē lóng 看 bô?閩南字 chiaⁿ 實 bô Tâi Oân 底。逐家 chit-má 知 iáⁿ 有 Pe̍h ōe jī 文献、m̄ koh 400 冬來 ê Tâi Oân 漢字文献 soah khah bô teh 要緊。Tâi Oân 話歌仔册 Tâi 文不止仔 gâu。Lóng Tâi Oân 漢字 teh 寫。Tâi Oân 漢字 kap 中文.中國意識、lóng bô tī tāi。

顚倒閩南漢字 tú tú-á 好 kap 中文足 sêng。Tú tú-á 好 hia ê 字 mā 是 teh 用中文 ê 理路來 khioh。閩南漢字 ê 文章一般 mā 帶「中語 khiuⁿ」帶眞重。hoān-sè 作者是怙中文思考 teh 寫、也 bô 的確。

Chit-má 有 ê「Pe̍h ōe jī 派」ê 有志驚:看 tio̍h 漢字 tō ē 去 hō͘ 中國意識牽牽去。Che tō bô iáⁿ ê tāi-chì。中國閩南漢字 m̄ chiah 正港是大騙局。Beh 對抗中文上好 ê 手段、hoān-sè m̄ 是 Pe̍h ōe jī。Lâng ē 講「看 bô、he 字 m̄ bat 我」。Hoān-sè 是愛寫 Tâi Oân 漢字。Tâi Oân lâng piān nā 目珠漢字 teh 看 bô、tiō ē khah 斟酌去 siūⁿ。Án-ne 來 khah ē 刺㦸頭腦。

Koh 有 hit 陣「綴敎育部 tō 好派」。恐驚仔 hit kiâⁿ lâng iáu 未了解:去 hông 牽龜落湳 tiō 是 lín 本身!我 khah 早 mā 算在 lāi。Chín teh 寫 ê 閩南文字參中華意識縛死 ·a。請斟酌看。華敎部 ê《常用詞辭典》是 siáⁿ mih 語言 ê 詞典?I ka-kī 有寫:閩南語。Koh 有《推薦 700 字詞》。Siáⁿ mih 語言?共欵是閩南語。In 有 chi̍t ê 資料庫 kā in khioh 字 ê 理路 pâi kah 好 sè-á 好 sè。請逐家 mā 斟酌看。從中 bó͘ mih 漢字 ùi 上海.ùi 廣東.ùi 北京來 lóng bô teh 要緊。通講完全 bô teh 考慮「chit 字 kám 有 Tâi Oân 底?」chit 欵問題。

Tòa tī Tâi Oân(島嶼)ê lâng kám lóng 是 Tâi Oân(民族 ê)lâng? Khah 早 bô chit ê 概念。有 Tâi Oân 民族.Kheh lâng 民族.koh 有幾 nā 族像 Pangcah.Paiwan.Bunun 等、lóng tòa tiàm 共 chit lia̍p 島嶼。島嶼號做 Formosa.美麗島.寶島。自早 Tâi Oân(市)是 teh 指今旦日 ê Tâi 南地頭 niā niā。Chit-má nā 島嶼 ê 名 beh 凖做是 Tâi Oân、iáu koh ū chi̍t ê 自稱 Tâi Oân 族、beh án-chóaⁿ 處理?Kám tio̍h 呌 in 去做中國閩南 lâng?Tâi Oân 族 ê lâng kám tio̍h 愛接受?

所以 lán chit 幾陣 bô 共派 ê Tâi Oân 支持者、我眞 ǹg 望 lán 逐家 ē tàng 和齊。Án-ne m̄ chiah 有法度參中國意識 kap 騙局來對抗。Ǹg 望 lán 逐家 ē 使好好仔考慮下底 chit 幾點:

1、目標是 m̄ 是 Tâi Oân 主體性?中國意識是 m̄ 是 lóng bô 愛接受?

2、Ka-kī ê 文 kám 一定愛有?倚靠外國 ê 言語(中文)做 “lán” ê 文、án-ne kám ē 用得?

3、Kám tio̍h 愛 ùi Tâi Oân ka-kī ê 歷史 kap 傳統來行世界 ê 路?中國歷史.中國傳統 lán kám beh kā 看做日本.韓國.越南共欵 hit ê 地位(外國)?Tī chia tō koh 强調再三、lán tio̍h 愛 ē 記得、Tâi Oân 歷史 m̄ 是 ùi 1949 年、mā m̄ 是 ùi 1895 年開始。

4、Lô-má 字.漢字 lóng 是 Tâi Oân 主體性 ê 文字。M̄ koh、kám 是「siáⁿ 欵漢字.siáⁿ 欵 Lô-má 字 to lóng 是」?Lán bô teh khioh 日本.韓國 ê 漢字。Bô teh khioh「對岸中國」ê 漢字。共欵 mā bô 愛 khioh 中華民國 ê 閩南字。中華民國 beh 踏硬、lán 心頭 mā tio̍h 愛堅定。中華民國用 lán ê 稅金舞閩南敎育.閩南認証、lán kám 通放 teh hō͘ 「台語台」ê 閩南字幕 kā lán 牽 teh chhia chhia lìn?

5、Lán teh 講 Tâi 語.寫 Tâi 文 ê 時、愛重視 hia ê「Tâi 語 súi 氣.Tâi 文看 bô」ê siăn-pái。In nā 講 lán ê Tâi 語講了 bô kàu 角、lán tio̍h 愛繼續 piàⁿ。Lán kám 愛接受拗拗 nōa nōa ê「中式」Tâi 語 kap Tâi 文?Mā 愛請有才調 kā lán 指敎 ê lâng ta̍uh ta̍uh-á 牽 khioh。Án-ne lán m̄ chiah 有法度 kā Tâi 語學 hō͘ 精工?

Che 是我 ka-kī ê siūⁿ 法 niâ。我 m̄ 敢一定愛 lâng 來認同、也是講 che 是「惟一」ê 法度。M̄ koh 我 ē 誠懇請逐家繼續來深 siūⁿ、我 án-ne 講 kám 有理、kám 有路?

過去冬 tang gōa 所有 teh kā 我指教 kap tàu 相共 ê 有志、多謝.多謝.koh 再多謝。Lán 逐 ê lâng tio̍h 愛繼續 phah piàⁿ。

====================

Chêng góa chò “Tâi gí ūn tōng” kàu taⁿ, thâu bóe chha put to ū tang gōa ·a. Ū hoat hiān kóng, chit kóa khah iàu kín ê būn tê, chín kap ta̍k ke hun hiáng ·chi̍t ·ē. Ǹg bāng lán múi chi̍t ê teh iàu kín Tâi gí, Tâi bûn, iā sī Tâi Oân ê lâng, lóng thong hó chò hóe lâi su khó.

Tī chit lia̍p tó sū chham lán ê keh piah Phêⁿ Ô͘ hia, ū chin chē lâng kóng Tâi gí kóng kah put chí-á súi. Góa khòaⁿ siōng bô koh chhun 1,000 bān ê lâng, óa jîn kháu ê chi̍t pòaⁿ. M̄ koh, lán ê só͘ chò, sù siông sī án ne: tāi pō͘ hūn ê lâng bô teh iàu kín Tâi gí, bô teh iàu kín Tâi bûn. Chhut chi̍t ki put chí-á gâu ê Tâi gí chhùi, piān nā khui chhùi to sī chham gín-ná kóng Tiong gí, pit gia̍h khí chhiú mā lóng teh siá Tiong bûn. Chit khoán chiàm tāi to sò͘. Hoān sè ū 99% khah ke. Chit khoán lí lūn chin kán tan. “Lán ū thang ko͘ thong tō hó. Tâi gí iā hó, Tiong gí iā hó. Thài ē koh bú chi̍t ê ta̍k ke lóng khòaⁿ bô ê Tâi bûn? Tâi gí góa ēng chhùi kóng. Chhiú siá sûi ōaⁿ chò Tiong, Eng, án ne ûn ná kài a-sá-lih.”

Chhan chhiūⁿ hiān sî chit lō kong kéng, iáu sī ū chi̍t chhop chhop-á jia̍t sèng ê lâng, tiō sī chi̍t tīn teh “sak Tâi gí, sak Tâi bûn”. Siōng bô, chit tīn ū chi̍t ê kiōng sek: Tâi gí tio̍h ài kóng, ài siá. Tâi gí mā ū jī, ā jī mā sī chi̍t hāng iàu kín ê tāi chì. Lán m̄ hó chū án ne kā phah sńg ·khì. Nā jī kā hiat ka̍k ·khì, tùi Tâi gí ê chiân tô͘ sī chin put lī.

M̄ koh “Tâi bûn ūn tōng” lāi té m̄ nā chi̍t phài.

Chiông tiong, chiàm khah tōa bīn ê “Tâi bûn ūn tōng chiá”, sūn thàn Tiong Hôa Bîn Kok ê ì hiòng teh siá Bân Lâm jī. It poaⁿ lâng ka kī mā m̄ chai siáⁿ hō chò Bân Lâm jī, m̄ koh lí lō͘ mā kài chheng. “Chèng hú kài tōa, kài ū la̍t, lán sió peh sèⁿ-á tio̍h ài tòe chèng hú tēng kui ·ê lâi kiâⁿ. Án ne tō bē chha chhò ·a. Si̍t chāi lán bô liáu kái Tâi Oân iā sī kóng Tâi gí ê le̍k sú, hûiⁿ ti̍t ha̍k hāu iā bô teh kà. Lán kan na bô beh siá Tiong bûn. Lán ū jī thang siá Tâi gí, ū phiau chún tō hó.” Tong jiân ·la, bô beh siá Tiong bûn chit hāng sī hông chiaⁿ o ló . M̄ koh bô teh iàu kín “lán tàu té sī teh siá siáⁿ”, chit ê tō khah phòa phah. Chit tīn hoān sè chiàm ū “Tâi bûn ūn tōng” ê 7 siâⁿ.

Lēng gōa chi̍t tīn choan bûn teh sak “Pe̍h ōe jī”. Chit tīn kian chhî bô beh ēng hàn jī, án ne chiah ū hoat tō͘ lâi “thoat Hàn”. Chia ū chi̍t tiám lí. Bô m̄ tio̍h. Lán nā khòaⁿ “hàn jī” thâu chi̍t jī tiō sī “hàn”. Beh thoat, tio̍h ài kā thoat hō͘ thàu bóe.

Sòa lo̍h ū chi̍t tīn kan na teh iàu kín chi̍t hāng tāi chì, iā tiō sī Tâi Oân chú thé sèng. Chit tīn lâng ê lí lō͘ sī: lán beh liáu kái siáⁿ sī Tâi Oân ka kī ê le̍k sú, ka kī ê bûn hòa, ka kī ê ōe, ûn ûn. Siáⁿ khoán jī ā hó, siáⁿ khoán khiuⁿ ā hó, chí iàu ū Tâi Oân té, lóng ē iōng ·tit. Bô Tâi Oân té, seng sak chi̍t piⁿ, khah bô hiah iàu kín. Chin khó sioh, án ne ê lâng, chiàm bô kàu saⁿ ê pòaⁿ lâng.

(Tong jiân koh ū chin chē sè sè tīn teh chò ka kī ê tāi chì. Góa tī chia chiām sî put lūn.)

Lán lâi khòaⁿ chit 4 tīn tùi Tâi bûn ê khòaⁿ hoat:

  1. Ū Tâi gí tō hó, Tâi bûn bô iàu kín, chú iàu sī thang ko͘ thong (Tâi gí kiam Tiong gí ê sú iōng chiá > 99%)
  2. Tòe Tiong Hôa Bîn Kok teh kiâⁿ Bân Lâm jī ê lō͘ sòaⁿ
  3. Choan Pe̍h ōe jī, “thoat Hàn”
  4. Tâi Oân chú thé sèng, jī kut put lūn, it tēng ài ū Tâi Oân té

Nā (1), chi̍t ê chiâⁿ hó ê lē tiō sī lán ka kī ê a-kong a-má, lāu pē lāu bú. Nā (2), tiō sī Kong Sī Tâi Gí Tâi. Nā (3) kap (4), bô khah tōa ê cho͘-chit, kán ná lóng chi̍t lâng chi̍t lâng sûi ê teh ko͘ toaⁿ chò ·ê sī khah chē.

Góa ka kī khah sǹg tē 4 chióng. Lán teh bú Tâi gí, Tâi bûn ūn tōng, chāi góa khòaⁿ it tēng ài sio̍k tī Tâi Oân chú thé sèng ūn tōng ē té. Sī án chóaⁿ kóng “it tēng”? In ūi, lēng gōa kan na chi̍t tiâu lō͘ thang kiâⁿ: tiō sī Tiong Kok ê lō͘. Lán m̄ hó bē kì ·tit, Tâi gí sè kài í gōa koh ū chi̍t tīn jú lâi jú tōa ê Tiong Kok ì sek chiá. Che tō ná Tâi Oân bīn tùi tùi hōaⁿ Tiong Kok kāng khoán ê chhu sè. Ka kī ê “iú chì” í keng chin chió, koh kui nî thàng thiⁿ teh sio chèⁿ, bô hoat tit thoân kiat lâi bīn tùi khah tōa ê gōa lâi gûi ki. Tī chia lán bô teh kóng tùi hōaⁿ Tiong Kok. Lán ài chiok chheng chhó: chín sī teh lūn chit thâu ê Tiong Kok chham chit thâu ê Tiong Kok lâng. Tiō sī Tiong Hôa Bîn Kok chham Tiong Hôa Bîn Kok kok bîn.

Lán kám beh chiap siū Tiong Hôa Bîn Kok sī lán ê kok ka? Lán kám sī Tiong Hôa Bîn Kok ê chi chhî chiá kap iú chì? Chhòa chóng thóng kóng “Tiong Hôa Bîn Kok (Tâi Oân) sī Tâi Oân lâng siōng tōa ê kiōng sek”. Thài ū iáⁿ? Che tàu té sī sū si̍t, iā sī soán kí ê kháu hō niā niā? Má Eng Kiú mā kóng “Tiong Hôa Bîn Kok sī góa ê kok ka, Tâi Oân iā sī góa ê kok ka”, bô koh iūⁿ.

Lán ài liáu kái, Tiong Hôa Bîn Kok ū in ka kī ê àm sǹg. Sī bô teh kā lín iàu kín Tâi gí, mā thang kóng bô teh iàu kín Tâi Oân. Tiong Hôa Bîn Kok ê thài tō͘ chhāi bêng: Tâi Oân sī Tiong Kok ê chi̍t pō͘ hūn. Tâi Oân lâng lóng sī Tiong Kok lâng. Tâi gí (bûn) sī Tiong gí (bûn) ê chi̍t khoán gí giân niâ. Tâi Oân chiàⁿ miâ Tiong Hôa Bîn Kok, Tâi Oân lâng chiàⁿ miâ Hàn jîn, Tâi gí chiàⁿ miâ Bân Lâm gí, ke̍k ke mā sī “Tâi Oân khiuⁿ ê Bân Lâm gí”. Che kám chiaⁿ si̍t án ni siⁿ? Lán kā khòaⁿ, in ê ōe lán kám thang kā jīn tông ·tit?

Koh ài kiông tiāu, tī Tiong Hôa Bîn Kok ê thé chè, chit kúi hāng lóng pa̍k sí sí. Lán bô hoat tō͘ kan na thoat chi̍t khoán. Pe̍h ōe jī ê iú chì kóng ê ū iáⁿ: ài thoat, tio̍h ài thoat hō͘ lī lī. Tiong Hôa liû bông chèng hú chin khó͘ⁿ ò͘ⁿ. Lí kóng lí beh chò Tâi Oân lâng, i kan na hō͘ lí chi̍t ê Tiong Hôa Bîn Kok kok bîn ê Hàn jîn sin hūn, koh chhut chi̍t ê “ta̍k ke tòa tī Tâi Oân lóng sī Tâi Oân lâng” ê àu pō͘. Lí kóng gín-ná ài ū Tâi gí ha̍k hāu, i kan na khui chi̍t ê chi̍t lé pài chi̍t tiám cheng ê Bân Lâm gí khò têng. Lí kóng beh siá Tâi Oân jī, i kan na phian chi̍t pún Bân Lâm gí jī tián hō͘ lí khòaⁿ. Lí kóng beh khòaⁿ Tâi gí mûi thé, i hô͘ nà sàⁿ chhòng chi̍t ê hō chò “Tâi Gí Tâi”, m̄ koh ta̍k kang kan na teh hòng sàng Bân Lâm gí jī bō͘ hō͘ lí ê thâu khak khip siu Bân Lâm jī.

Pháiⁿ sè, che m̄ tō lóng ké ·ê? Tâi Oân lâng chū chá bô “Hàn jîn”. 1932 nî “Tâi Ji̍t Tōa Sû Tián” siu “hàn jī, hàn bûn, hàn io̍h, Hàn Tiâu”. Bô “Hàn jîn”. Tâi Oân chū chá bô Bân Lâm gí. Ū Tâi Oân ōe, koh ū Kheh lâng hō͘ Tâi Oân ōe ê gōa hō, Hō Ló ōe. (Tong jiân koh ū khah chē ê cho̍k gí.) Tâi Oân khah chá bô Tiong bûn. Ū hàn bûn, chhiūⁿ Ji̍t Pún, Hân kok, Oa̍t Lâm, lóng mā ū. Chió sò͘ mā ū Tâi bûn. Siōng lō͘ bóe Tiong bûn chiah lâi.

Hoān sè lán nā khòaⁿ chi̍t kóa Eng gí hoan e̍k ē khah chheng chhó:

  • Tiong Hôa Bîn Kok → Republic of China
  • Hàn gí, Hôa gí, Hàn jîn, Hôa jîn → Chinese
  • hàn jī → kanji, hanja, sinograph (m̄ nā “chinese character”, mā bô kóng “Hôa jī”)
  • Tâi Oân tó sū → Formosa
  • Tâi Oân bîn cho̍k, lâng, ōe → Taiwanese
  • goân chū bîn kap in ê gí giân → Formosan
  • Bân Lâm gí → Southern Min, Hokkien

Lán nā teh ēng Tiong Hôa Bîn Kok ê lí lō͘, che lóng khah pháiⁿ thiah bêng. Lán tio̍h ēng Tâi gí lí lō͘ chiah siūⁿ ē hiáu ·tit. Kóng “Tiong Hôa Bîn Kok” m̄ sī “Tâi Oân”, hoān sè khah khoài bat. Ā chhun ê ·le?

Khòaⁿ “Hàn gí, Hàn jîn” kap “hàn jī” chit 2 hāng. Hàn gí mā hō chò Hôa gí. Hàn jîn mā hō chò Hôa jîn. Nn̄g ê kan na ū “Chinese” ê ì sù niâ. Ā hàn jī ·ne? Tē it, bô kóng “Hôa jī”. Tē jī, sī bêng sû (noun), m̄ sī miâ (name). Lô Má jī tú hó ū “Hàn / hàn” ê tōa sè jī thang hun. Tē saⁿ, ì sù m̄ nā “Chinese” niâ, koh ū kanji, hanja, ûn ûn. Hàn jîn chham hàn-jī sī bô kāng “hàn”. Hàn jîn, Hàn gí sī 20 sè kí ê khài liām. Ā hàn jī sī 1,000 gōa tang chêng kui tè Tang A tē lóng teh thong hêng ê bûn jī. Eng gí kàu taⁿ teh ēng Latin jī, chham “Latin America” ê “Latin” tiō kāng goân thâu, bô kāng ì sù. Hàn jī ê “hàn” mā khah tōa China ê “Hàn”.

Bân Lâm gí kóng “Southern Min”. Lán bat khì chhōe Google Books, éng pái-á thâu chi̍t pún chheh ū teh siá “Southern Min” lán khòaⁿ tio̍h siōng chá sī tī 1956 nî niâ. Ū chún bô tek khak, m̄ koh chiàu kóng “Bân Lâm gí” sī Tiong Hôa Bîn Kok chiàm Tâi Oân liáu āu chiah mō͘ lia̍p ·ê, iū koh sī teh kí tòa tī Hok Kiàn Séng ê lâng teh kóng ê Chiang Chiu ōe, Choân Chiu ōe. Tī Formosa chia, “Bân Lâm” sī Tiong Kok Kok Bîn Tóng teh oáiⁿ choāiⁿ ê chi̍t ê miâ chheng. Tâi Oân lâng bô teh kóng Chiang Chiu ōe, Choân Chiu ōe, iā sī Bân Lâm gí. Ū Chiang-Choân “khiuⁿ” ê Tâi Oân ōe bô m̄ tio̍h, m̄ koh kàu taⁿ iā kòe lo̍h kúi nā pah tang ·a, chit sî kan na chhun chi̍t ê miâ niā niā, tō sī Tâi Oân ōe.

Ū Bân Lâm gí, koh ū Bân Lâm jī. Bân Lâm jī tī Tâi Oân chū chá to khòaⁿ bē tio̍h. Tâi Gí Tâi ê jī bō͘ a-má teh khòaⁿ, kám kak chiok kî koài, thài ē lóng khòaⁿ bô? Bân Lâm jī chiaⁿ si̍t bô Tâi Oân té. Ta̍k ke chit má chai iáⁿ ū Pe̍h ōe jī bûn hiàn, m̄ koh 400 tang ·lâi ê Tâi Oân hàn jī bûn hiàn soah khah bô teh iàu kín. Tâi Oân ōe koa-á chheh Tâi bûn put chí-á gâu. Lóng Tâi Oân hàn jī teh siá. Tâi Oân hàn jī kap Tiong bûn, Tiong kok ì sek, lóng bô tī tāi.

Tian tò, Bân Lâm hàn jī tú tú-á hó kap Tiong bûn chiok sêng. Tú tú-á hó hia ê jī mā sī teh ēng Tiong bûn ê lí lō͘ lâi khioh. Bân Lâm hàn jī ê bûn chiuⁿ it poaⁿ mā tài “Tiong gí khiuⁿ” tài chin tāng. Hoān sè chok chiá sī kō͘ Tiong bûn su khó teh siá, iā bô tek khak.

Chit má ū ê “Pe̍h ōe jī phài” ê iú chì kiaⁿ: khòaⁿ tio̍h hàn jī tō ē khì hō͘ Tiong kok ì sek khan khan ·khì. Che tō bô iáⁿ ê tāi chì. Tiong Kok Bân Lâm hàn jī m̄ chiah chiàⁿ káng sī tōa phiàn kio̍k. Beh tùi khòng Tiong bûn siōng hó ê chhiú tōaⁿ, hoān sè m̄ sī Pe̍h ōe jī. Lâng ē kóng “khòaⁿ bô, he jī m̄ bat ·góa”. Hoān sè sī ài siá Tâi Oân hàn jī. Tâi Oân lâng piān nā ba̍k chiu hàn jī teh khòaⁿ bô, tiō ē khah chim chiok khì siūⁿ. Án ne ·lâi khah ē chhì kek thâu náu.

Koh ū hit tīn “tòe Kàu Io̍k Pō͘ tō hó phài”. Khióng kiaⁿ-á hit kiâⁿ lâng iáu bōe liáu kái: khì hông khan ku lo̍h làm tiō sī lín pún sin! Góa khah chá mā sǹg chāi lāi. Chín teh siá ê Bân Lâm bûn jī chham Tiong Hôa ì sek pa̍k ·sí ·a. Chhiáⁿ chim chiok khòaⁿ. Hôa Kàu Pō͘ ê “Siông Iōng Sû Sû Tián” sī siáⁿ mih gí giân ê sû tián? I ka kī ū siá: “Bân Lâm gí”. Koh ū “Thui Chiàn 700 Jī Sû”. Siáⁿ mih gí giân? Kāng khoán sī “Bân Lâm gí”. In ū chi̍t ê chu liāu khò kā in khioh jī ê lí lō͘ pâi kah hó sè-á hó sè. Chhiáⁿ ta̍k ke mā chim chiok khòaⁿ. Chiông tiong bó͘ mih hàn jī ùi Siōng Hái, ùi Kńg Tang, ùi Pak Kiaⁿ lâi, lóng bô teh iàu kín. Thang kóng oân choân bô teh khó lū “chit jī kám ū Tâi Oân té?” chit khoán būn tê.

Tòa tī Tâi Oân (tó sū) ê lâng kám lóng sī Tâi Oân (bîn cho̍k ê) lâng? Khah chá bô chit ê khài liām. Ū Tâi Oân (bîn cho̍k), Kheh lâng (bîn cho̍k), koh ū kúi nā cho̍k (Pangcah, Paiwan, Bunun, téng), lóng tòa tiàm kāng chit lia̍p tó sū. Tó sū hō chò Formosa, hō chò Bí Lē tó, hō chò Pó tó. Chū chá, Tâi Oân (chhī) sī teh kí kin-ná ji̍t ê Tâi Lâm tē thâu niā niā. Chit má nā tó sū ê miâ beh chún chò sī Tâi Oân, iáu koh ū chi̍t ê chū chheng Tâi Oân cho̍k, beh án chóaⁿ chhú lí? Kám tio̍h kiò in khì chò Tiong Kok Bân Lâm lâng? Tâi Oân cho̍k ê lâng kám tio̍h ài chiap siū?

Só͘ í, lán chit kúi tīn bô kāng phài ê Tâi Oân chi chhî chiá, góa chin ǹg bāng lán ta̍k ke ē tàng hô chê. Án ne m̄ chiah ū hoat tō͘ chham Tiong Kok ì sek kap phiàn kio̍k lâi tùi khòng. Ǹg bāng lán ta̍k ke ē sái hó hó-á khó lū ē té chit kúi tiám:

  1. Bo̍k phiau sī m̄ sī Tâi Oân chú thé sèng? Tiong kok ì sek sī m̄ sī lóng bô ài chiap siū?

  2. Ka kī ê bûn kám it tēng ài ū? Óa khò gōa kok ê giân gí (Tiong bûn) chò “lán” ê bûn, án ne kám ē ēng ·tit?

  3. Kám tio̍h ài ùi Tâi Oân ka kī ê le̍k sú kap thoân thóng lâi kiâⁿ sè kài ê lō͘? Tiong kok le̍k sú, Tiong kok thoân thóng, lán kám beh kā khòaⁿ chò Ji̍t Pún, Hân kok, Oa̍t Lâm kāng khoán hit ê tē ūi (gōa kok)? Tī chia tō koh kiông tiāu chài saⁿ, lán tio̍h ài ē kì ·tit, Tâi Oân le̍k sú m̄ sī ùi 1949 nî, mā m̄ sī ùi 1895 nî khai sí.

  4. Lô Má jī, hàn jī lóng sī Tâi Oân chú thé sèng ê bûn jī. M̄ koh, kám sī “siáⁿ khoán hàn jī, siáⁿ khoán Lô Má jī to lóng sī”? Lán bô teh khioh Ji̍t Pún, Hân kok ê hàn jī. Bô teh khioh “tùi hōaⁿ Tiong Kok” ê hàn jī. Kāng khoán mā bô ài khioh Tiong Hôa Bîn Kok ê Bân Lâm jī. Tiong Hôa Bîn Kok beh ta̍h ngē, lán sim thâu mā tio̍h ài kian tēng. Tiong Hôa Bîn Kok ēng lán ê sòe kim bú Bân Lâm kàu io̍k, Bân Lâm jīn chèng, lán kám thang pàng teh hō͘ “Tâi Gí Tâi” ê Bân Lâm jī bō͘ kā lán khan teh chhia chhia lìn?

  5. Lán teh kóng Tâi gí, siá Tâi bûn ê sî, ài tiōng sī hia ê “Tâi gí súi khùi, Tâi bûn khòaⁿ bô” ê siăn-pái. In nā kóng lán ê Tâi gí kóng liáu bô kàu kak, lán tio̍h ài kè sio̍k piàⁿ. Lán kám ài chiap siū áu áu nōa nōa ê “Tiong sit” Tâi gí kap Tâi bûn? Mā ài chhiáⁿ ū châi tiāu kā lán chí kàu ê lâng ta̍uh ta̍uh-á khan khioh, án ne lán m̄ chiah ū hoat tō͘ kā Tâi gí o̍h hō͘ cheng kong?

Che sī góa ka kī ê siūⁿ hoat niâ. Góa m̄ káⁿ it tēng ài lâng lâi jīn tông, iā sī kóng che sī "ûi it" ê hoat tō͘. M̄ koh góa ē sêng khún chhiáⁿ ta̍k ke kè sio̍k lâi chhim siūⁿ, góa án ne kóng kám ū lí, kám ū lō͘?

Kòe khì tang gōa só͘ ū teh kā góa chí kàu kap tàu saⁿ kāng ê iú chì, to siā, to siā, koh chài to siā. Lán ta̍k ê lâng tio̍h ài kè sio̍k phah piàⁿ.

12 Likes