Kho-ha̍k ê ūn-hêng sī "hóⁿ-tēng m̄-tio̍h ê ká-soat", iā tio̍h sī hō-chò "hoán-chèng", "pok--tó", "hoán-pok"(disprove). Kho-ha̍k bô thang "chèng-bêng"(prove) ká-soat sī chin. Kho-ha̍k m̄-sī beh chèng-bêng ká-soat. Kho-ha̍k bô châi-tiāu thang hoán-chèng sè-kan ê it-chhè, só͘ thang hoán-chèng sī ke̍k iú-hān. Chhan-chhiūⁿ kóng, "sè-kan ū Siōng-tè", chit tiâu lūn-su̍t bô tè hoán-chèng. Kho-ha̍k bē-sái kā chit tiâu lūn-su̍t pok--tó. Bē-sái hoán-chèng, bô tāi-piáu thang chèng-bêng.
Ká-nā kho-ha̍k bē-tàng chèng-bêng ká-soat(hypothesis), án-ne ká-soat beh án-ná chiâⁿ-chò ha̍k-soat, lí-lūn(Theory), sīm-chì sī Tēng-lí, tēng-lu̍t(Law).
-
Lí-lūn-siōng, kho-ha̍k bô tēng-lu̍t, kan-na ká-soat niâ.
-
Lán nā lia̍h khah "khoah" ê tēng-gī teh kóng, phí-lūn "Newtons law", ì-sù sī "keng-kòe kúi nā pah/chheng tang iáu bōe khì hông pok--tó, koh ū chiok tōa chiok tōa ê éng-hióng-la̍t".
Si̍t-chāi kóng, "Newtons law" mā sī bô iáⁿ. In-ūi Einstein āu-lâi hoat-bêng it-poaⁿ siong-tùi-sèng lí-lūn(general relativity). Newtons law sī "tāi-khài" niâ.
Án-ne thâm-á só͘ kóng "sè-kan ū Siōng-tè", chit tiâu bēng-tê m̄-tio̍h bô tè hoán-chèng koh kiam bē-tàng chèng-bêng?
Bô m̄-tio̍h. Sū-si̍t Siōng-tè bô tī leh "sè-kan" lāi, m̄ chiah siū sè-kan hān-chè ê kho-ha̍k bô thang kā I hoán-chèng kap chèng-bêng.
Sè-kan kám ū "chèng-bêng" ê hoat-tō͘, in-ūi lán kóng kho-ha̍k kan-na thang hoán-chèng, nā án-ne chèng-bêng tio̍h óa-khò sáⁿ?
Tio̍h khòaⁿ beh chèng-bêng kàu siáⁿ-mih khám-chām. "Bîn-á-chài kám ē chhut ji̍t-thâu?" "Ji̍t-thâu kám ē lo̍h soaⁿ?" Chóng--sī, lán bô su-iàu 100% sò͘-ha̍k-sèng ê chèng-bêng, iáu ū hoat-tō͘ iōng lí-lō͘ su-khó.
Nā beh kóng kám thang chèng-bêng bîn-á-chài chhut ji̍t, hông-hun-sî koh lo̍h soaⁿ, che sī bô tè chèng-bêng. M̄-koh i án-ne ūn-hêng 45 ek tang khì, só͘-í kóng bîn-á-chài kāng-khoán sī ū lí, m̄ sī bô lí. Kan-na bô thang chèng-bêng niâ.
Só͘-í kho-ha̍k hō͘ lán ū châi-tīau hoán-pok chin chē tāi-chì, chhun ê "ū khó-lêng" ê tāi-chì, lán tio̍h iōng lí-lō͘ (reason) kap keng-giām (experience) ka-tī siūⁿ. M̄-kú lán iû-goân tio̍h tāi-seng óa-khò kho-ha̍k, kā it-chhè bô khó-lêng ê tāi-chì pâi-tû chāi-gōa. In-ūi lán ê lí-lō͘ kap keng-giām mā bô kàu hiah lāi.
Goân-lâi kho-ha̍k m̄ sī chèng-bêng sū-lí ê ke-si, sī kā sū-lí pok--tó ê ke-si, sī hoán-chèng sū-lí ê hoat-tō͘. Iū-koh sè-kan bô ū sûn-jiân-tek ê chèng-bêng, he kan-na tī leh sò͘-ha̍k ê sè-kài chiah ū chûn-chāi. Sè-kan bô chiàⁿ-káng ê tēng-lu̍t kap tēng-lí, lán só͘ chheng chò tēng-lí kap tēng-lu̍t ê, put-kò sī keng-kòe chheng tang, pah tang iáu bē khì hông pok--tó ê ká-soat. Lí-lūn, ha̍k-soat ê pún-chit mā kan-na sī ká-soat, khah kian-kò͘ ê ká-soat niâ. Iáu koh in-ūi kho-ha̍k bē-tàng chèng-bêng jīm-hô ê sū-lí, lán tî-liáu óa-khò kho-ha̍k, koh tio̍h óa-khò lí-lō͘ kap keng-giām chiah thang mí-pó͘ kho-ha̍k ê put-chiok.
Lí-lō͘ kap keng-giām, pang-chān lán óa-kīn chèng-bêng sū-lí ê chin-siòng, chóng--sī bē-tàng chiâⁿ-chò "chiàⁿ-káng" ê chèng-bêng. Iā lán mā m̄-bián chiàⁿ-káng ê chèng-bêng, to̍k-to̍k thang hō͘ lán ū toàn-tēng ê kin-kù tio̍h ū kàu-gia̍h. Lán m̄-bián chèng-bêng sè-kan ê it-chhè. Lán thang toàn-tēng ū lí bô lí tio̍h ū kàu-gia̍h.
Só͘-í lán nā án-ne khòaⁿ, m̄ chiah ū "bîn-chú" ê ki-chhó͘. Kho-ha̍k hō͘ lán ê siā-hōe chi̍t ê ki-pún ê, ta̍k-ê thang chò-hóe óa-khò ê kin-ki, m̄ koh in-ūi he bô tè "chèng-bêng", ta̍k lâng tio̍h iōng ka-tī ê lí-lō͘ kap keng-giām lâi chò ka-tī ê seng-oa̍h.
Án-ne kā khòaⁿ, ká-soat chiah sī chú-kak. Nā bô lâng thê-chhut ká-soat, chit chhut kho-ha̍k kim-kong-hì tio̍h bián poaⁿ ah. Ká-soat sī lâng tùi bó͘-mí hiān-siōng koan-chhat lâi thê-chhut. Koan-chhat ê kòe-têng, siông-siông m̄-sī tan-sûn koan-chhat. Tiāⁿ-tiāⁿ tio̍h phòe-ha̍p siat-kè si̍t-giām, chhek-to̍k ê hong-sek. Só͘-í kóng si̍t-giām ê siat-kè, chhek-to̍k ê hong-sek nā bô ha̍p-gî, seⁿ-chhut ê ká-soat tio̍h khiā bē tiâu.
Chhan-chhiūⁿ kóng, lán beh chai hái--lìn ū gōa chē hái-ang. Lán siat-kè án-ne ê si̍t-giām. Iōng tê-au-á chò chhek-liōng ê iông-khì, ió hái-chúi khí-lâi, sǹg tê-au-á lāi ū kúi chiah hái-ang. Lán kā chit ê si̍t-giām chò cha̍p bān kái, hoat-kiàn tê-au-á lāi chham chi̍t chiah hái-ang to bô, seⁿ-chhut hái-té bô hái-ang ê ká-soat. Lán hiān-put-táⁿ tio̍h chai chit ê ká-soat m̄-tio̍h. In-ūi i sī tùi bô ha̍p-gî ê si̍t-giām siat-kè kap chhek-to̍k hong-sek lâi sán-seng.