Pe̍h-ōe-jī Sèng-keng Thang Kiaⁿ ê Pì-bi̍t

1957 nî 7 go̍eh 3 ji̍t, Bí-kok To̍k-li̍p-ji̍t ê chêng-chi̍t-kang, sī Tiong-hôa Bîn-kok chú-sim-hōaⁿ-tiāⁿ, beh kā Tâi-oân-ōe ê pe̍h-ōe-jī Sèng-keng tèng-sí teh si̍p-jī-kè ê ji̍t-chí.

Kun-kù hit-tong-sî pò͘-chóa ê pò-tō, ūi-tio̍h chiâⁿ chit-chân sū, hoat-pò͘ bēng-lēng chêng, kèng-liân tio̍h Kàu-io̍k-pō͘, Lāi-chèng-pō͘, Gōa-kau-pō͘ kap Séng-chèng-hú chiah chē ki-koan tâng-chê chham-siông?

Tiong-hôa Bîn-kok kap chìn-chêng ê Ji̍p-pún chèng-koân kiâⁿ kāng-khoán ê si̍t-bîn-tē tông-hòa chèng-chhek, chûn-ì beh ap-chè pún-thó͘ gí-giân, che chhui-liāu ē kàu, m̄-koh, ku-koài ê sī, Ji̍t-pún tùi ēng Hàn-jī sak Tâi-bûn ê o̍ah-tāng to̍h pàng-tiām-tiām, ūi-siáⁿ-mi̍h? Tùi Tiong-hôa Bîn-kok lâi kóng, Ki-to̍k Sin-kàu ê sìn-tô͘ sī ke̍k chió-sò͘, jîn-kháu chiàm-pí oh-tit chhiau-kòe gō͘ pha, chhut-pán pe̍h-ōe-jī Sèng-keng ê Tiúⁿ-ló-hōe kan-kan-á sī Sin-kàu ê chi̍t-ê kàu-phài nā-tiāⁿ, chiū-sǹg-kóng pe̍h-ōe-jī pí Hàn-jī koh khah lī-piān, chiū Ji̍t-pún sî-tāi Chhòa Pôe-hóe chhui-sak Tâi-gí pe̍h-ōe-jī ê keng-giām lâi khòaⁿ, Tâi-oân pún-thó͘ ê tha̍k-chheh-lâng tùi ēng pe̍h-ōe-jī siá Tâi-bûn, hèng-chhù bô koân, in iû-goân jīn-tēng che se-iûⁿ-hoan ê mi̍h-á pí Hàn-jī khah kē-lō͘.

Só͘-pái, kàu-té ū gōa-chē-lâng ē tha̍k-tio̍h chit-pún chheh?Tha̍k-tio̍h kám ū siáⁿ iàu-kín?Jî-chhiáⁿ Tiong-hôa Bîn-kok siâng-sî mā kìm Atayal kap Amis ê pe̍h-ōe-jī Sèng-keng, m̄-sī kan-taⁿ beh tùi-hù Tâi-gí, sī chiam-tùi ēng pe̍h-ōe-jī su-siá ê Sèng-keng”.

Sī-án-chóaⁿ pe̍h-ōe-jī Sèng-keng it-tēng tio̍h sí?

Ia̍h-sī, ōaⁿ chi̍t-ê būn-tê, Tiong-hôa Bîn-kok chiah-nī kiaⁿ chit-pún chheh, in teh kiaⁿ siáⁿ?

Keng-kòe khe-khó, che kî-tiong kó-liân ū khi-khiau, Tiong-hôa Bîn-kok chit-ê iáu teh chò tè-kok ê chhōa-jiō-bāng ê cháu-lō͘ chi̍p-thoân, kiaⁿ chit-pún chheh kiaⁿ liáu si̍t-chāi ū lí!Taⁿ chhiáⁿ thiaⁿ góa soeh-thàu-ki.

Bán-koe-chhiû-tîn, pe̍h-ōe-jī Sèng-keng ē chhèng--khí-lâi, hâm Sin-kàu ê khí-goân kap thoân-pò͘ bē-hun--tit. Sin-kàu mā tio̍h ùi 1517 nî Má-teng Lō͘-tek hoat-tōng Chong-kàu-kái-kek kóng-khí, góa tī chia kúi-kù ōe kóng soah, Lô-má Thian-chú-kàu chit-ê chong-kàu ngē-tú-ngē bē-kái--tit, kái-kek ê lí-liām soah sī ná tio̍h-hóe-sio, thòaⁿ kàu kui-ê Sai-pak Au, Sin-kàu chū-án-ne lâi chhut-sì.

“Sèng-keng” sī Sîn ê ōe-gí, sī Ki-tok sìn-gióng ûi-it ê koân-ui, lâng-lâng lóng thang ka-kī tha̍k kā-kī kái-soeh, m̄-bián thàu-kòe kàu-hōe kap kàu-sū”, che sī Chong-kàu-kái-kek chhui-sak ê sin sîn-ha̍k sìn-liām, m̄-koh hit-tong-sî, Ló-má Thian-chú Kàu-hōe chá-chiū chí-bêng La-tēng-bûn sī ûi-it Sèng-keng ê gí-giân, mā kìm-chí hoan-e̍k chò pa̍t-chióng gí-giân, ū chi̍t-ê Eng-kok-lâng miâ hō-chò John Wycliffe, i teh 14 sè-kí bóe bat kā chi̍t-pō͘-hūn ê Sèng-keng hoan-e̍k chò Eng-gí pe̍h-ōe-jī, i jīn-ûi, “(Pe̍h-ōe-jī Sèng-keng) chān Ki-tok-tô͘ ēng in siōng hó-liáu-kái ê gí-giân lâi ha̍k-si̍p hok-im”, i ê hā-tiûⁿ sī hō͘ Kàu-hōe lia̍h-chò ī-toan, kā i ê e̍k-pún sio-sio--khì, liân i ê si-kut mā hō͘ Kàu-hōe ó͘--chhut-lâi. Wycliffe ê Eng-gí pe̍h-ōe-jī Sèng-keng sū-kiaⁿ í-keng hō͘ Lô-má Thian-chú Kàu-hōe kui-tēng jîn-bîn put-chún tha̍k pe̍h-ōe-jī Sèng-keng, bián kóng tû-liáu tì-sek-hūn-chú, bat-jī ê lâng mā bô kúi-ê. Beh tó-ūi chhōe chi̍t-pún lâng-lâng tha̍k-ū ê Sèng-chheh?Beh tó-ūi chhōe tha̍k-ū ê lâng?

Kái-kek chong-kàu, tio̍h seng kā lâng-lâng tha̍k-ū ê Sèng-chheh “siⁿ”--chhut-lâi, chū-án-ne, hoan-e̍k Sèng-keng chò pe̍h-ōe-jī to̍h sī ín lâng kái kàu siōng iàu-kín ê khang-khòe, kà lâng siá in cho̍k-gí ê pe̍h-ōe-jī mā sī thoân Sin-kàu hok-im tio̍h taⁿ ê tàⁿ. Ùi chia to̍h chai, 19 sè-kí bóe, Tiúⁿ-ló-hōe ēng pe̍h-ōe-jī Sèng-keng chò khí-tiám tèng-kin tī Tâi-oân si̍t-chāi sī hit-sî lâu--lo̍h-lâi ê thoân-thóng.

Chong-kàu-kái-kek khí-lûi hit-chūn, tī Sai-pak Au tē-khu, chi̍t-pún chi̍t-pún ê pe̍h-ōe-jī Sèng-keng tn̂g-tn̂g-té-té hō͘-lâng ìn--chhut-lâi:

1522 nî Lō͘-tek kā Sin-iok Hi-la̍h goân-bûn hoan-e̍k chò Tek-gí pe̍h-ōe-jī ê Sèng-keng, hù-ìn chhut-pán.

1525 nî William Tyndale hoan-e̍k ê Eng-gí pe̍h-ōe-jī Sin-iok Sèng-keng hù-ìn chhut-pán.

1534 nî Lō͘-tek kā Kū-iok Hi-bú-lâi goân-gûn hoan-e̍k chò Tek-gí pe̍h-oe-jī ê Sèng-keng, hù-ìn chhut-pán.

1535 nî Tē-it-pún Eng-gí pe̍h-ōe-jī Sèng-keng Sin-kū-iok choân-su hù-ìn chhut-pán.

1541 nî Tē-it-pún Sūi-tián-gí pe̍h-ōe-jī Sèng-keng Sin-kū-iok choân-su hù-ìn chhut-pán.

1550 nî Tē-it-pún Teng-boat-gí pe̍h-ōe-jī Sèng-keng Sin-kū-iok choân-su hù-ìn chhut-pán.

1563 nî Tē-it-pún Pho-lân-gí pe̍h-ōe-jī Sèng-keng Sin-kū-iok choân-su hù-ìn chhut-pán.

1590 nî Tē-it-pún Hiong-gê-lī pe̍h-ōe-jī Sèng-keng Sin-kū-iok choân-su hù-ìn chhut-pán.

1637 nî Tē-it-pún Hô-lân-gí pe̍h-ōe-jī Sèng-keng Sin-kū-iok choân-su hù-ìn chhut-pán.

1642 nî Tē-it-pún Hun-lân-gí pe̍h-ōe-jī Sèng-keng Sin-kū-iok choân-su hù-ìn chhut-pán.

M̄-nā sī chhut-pán Sèng-keng, chhân-chhiūⁿ Estonia, Romania, Lithuania kap Slovenia chia-ê hit-tong-sî bô kok-ka mā iáu bô bûn-ha̍k thoân-thóng ê bîn-cho̍k, in tē-it-pún ēng ka-kī ê bó-gí chhut-pán ê chheh mā sī Sin-kàu ê chong-kàu chhut-pán-phín, Sin-kàu kap pe̍h-ōe-jī Sèng-keng ê sî-kiâⁿ ná chi̍t-chūn tōa-éng ká--lâi, Au-chiu-lâng ê bat-jī-lu̍t mā tòe teh chúi-tiⁿ-chûn-phû lò͘.

Pe̍h-ōe-jī Sèng-keng ē-tàng kóng sī Chong-kàu-kái-kek he̍k-sim sìn-liām ê si̍t-chiàn, mā sī Sin-kàu soan-kàu ê pì-bi̍t bú-khì, chiū chhân-chhiūⁿ Lō͘-tek pún-lâng kóng--ê, “Góa bô kái-piàn siáⁿ, sī Sîn ê ōe-gí kái-piàn it-chhè.”

“Sîn ê ōe-gí”, bô lâng chhin-sin thiaⁿ--kòe, tong-liân sī thàu-kòe pe̍h-ōe-jī Sèng-keng, pe̍h-ōe-jī Sèng-keng tek-khak kái-piàn it-chhè!Án-chóaⁿ kóng?

1、Pe̍h-ōe-jī Sèng-keng chān Tiong-sè-kí bóe ê Au-chiu-lâng(chì-chió sī Sai-pak Au) ùi Lô-má Thian-chú Kàu-hōe ēng La-teng-bûn kiông-ka tī in thâu-khak lāi ê hoàn-sióng ê tōa-tè-kok tit-tio̍h tháu-pàng. Se Lô-má Tè-kok chá-chiū bia̍t-bông chhiau-kòe 1000 tang, chit-siaⁿ lâng tì-kak-tio̍h ka-kī m̄-sī tè-kok ê chi̍t-pō͘-hūn, chiah ū bîn-cho̍k-jīn-tông giâ--khí-lâi ê khong-kan.

2、Pe̍h-ōe-jī Sèng-keng chhiok-chìn kok gí-giân ê phiau-chún-hòa, in-ūi ài hoan-e̍k tio̍h ū chhiâu-poah chhú-siá, ē kā ke-kiám ū cheng-chha ê tē-hng-ōe thóng-ha̍p, che chiū chiâⁿ-chò bîn-cho̍k ê gí-giân, koh ta̍k-lâng lóng tha̍k chit-ê pán-pún, siū i ê éng-hióng, lāi-té ê ēng-gí koh lâi to̍h chiâⁿ bîn-cho̍k bûn-ha̍k ê tē-ki. Bîn-cho̍k ê pe̍h-ōe-jī bûn-ha̍k chìn-chi̍t-pō͘ kā tāi-chiòng ê sim kap-chò-hóe, ū kian-kò͘ bîn-cho̍k-ì-sek ê pó͘-só͘.

Sin-kàu soan-kàu-su lêng-sèng ê jia̍t-chêng kap ìn-chheh-su̍t ê “o͘-ián”, ka-siōng ū-ê chèng-hú chiap-siū Sin-kàu, pe̍h-ōe-jī Sèng-keng ê liû-thong chiū hoat-hui chān lâng hìⁿ-sak tè-kok tāi-it-thóng ê giâ-kê ê “oán-sim-le̍k”, koh ū chhui-chhut bîn-cho̍k jīn-tông-kám ê “ǹg-sim-le̍k”, tû-liáu óan-sim-le̍k kap ǹg-sim-le̍k, i mā sī “hiān-tāi bîn-cho̍k-kok-ka” ê sak-la̍t, che pau-hâm 2 ê iàu-sò͘, “bîn-cho̍k-hòa” kap “bîn-chú-hòa”, khiàm 1 hāng to bē-ēng--tit.

1、”Bîn-cho̍k-hòa” ê pō͘-hūn. Pe̍h-ōe-jī Sèng-keng phó͘-ki̍p chìn-chêng, bô siáⁿ lâng tha̍k-kòe kui-pún Sèng-keng, tī Lô-má Thian-chú Kàu-hōe chi-phòe ê sè-kài, bat-jī ê lâng tha̍k ê sī kàu-sū siá ê Sèng-keng ê kái-soeh kap thó-lūn kàu-gī ê bûn-chiuⁿ, chit-má chhiú-thâu ū chi̍t-pún tha̍k-ū ê Sèng-keng, ná ū khó-lêng bô khì hō͘ kín-tiuⁿ kín-tiuⁿ chhì-kek chhì-kek ê Hi-bú-lâi(Kū-io̍k) Sèng-keng saⁿh--tio̍h?

Khòaⁿ Hi-bú-lâi-lâng ê khí-khí-lo̍h-lo̍h, chiâⁿ-chò “Siōng-tè soán-bîn” bû-pí êng-kng, keng-kòe tōa chai-eh, hō͘ ī-cho̍k thún-ta̍h, hō͘-lâng jiok, hō͘-lâng tui-sat, ūi chū-iû kún-ká… Kám bē siū-tio̍h kám-tōng?Bê-ba̍k ê tiān-iáⁿ kap siáu-soat ē ín lâng lia̍h ka-kī chò lāi-té ê chú-kak, kap i tâng-chê hoaⁿ-hí tâng-chê pi-siong, sīm-chì tī pa̍t-lâng ê kò͘-sū lāi tit-tio̍h hiān-si̍t seng-o̍ah ê ióng-khì. Hi-bú-lâi-lâng chiâⁿ-chò it-thé hō͘ “Siōng-tè” kéng-soán, tī I ê bīn-thâu-chêng lâng-lâng pêⁿ-chē-khiā, in ū kāng-khoán ê chong-kàu, gí-giân, tòa kāng só͘-chāi, ū kāng chi̍t-ê chèng-hú, che to̍h sī chi̍t-ê “bîn-cho̍k”, nā-án-ne, lán mā sī--ah!Lán ê tùi-te̍k Thian-chú-kàu ê Se-pan-gâ kap Hoat-kok kám m̄-sī kap Sèng-keng lāi ap-pek Hi-bú-lâi-lâng ê Ai-gi̍p-lâng pêⁿ khóⁿ-ò͘ⁿ?Ēng Eng-kok-lâng chò lē, in to̍h sī án-ne siūⁿ--ê.

Hi-bú-lâi-lâng sī “bîn-cho̍k” chò chi̍t-ê kûn-thé chit-ê jīn-ti ê goân-hêng, Hi-bú-lâi Sèng-keng hō͘ sì-sì-sòaⁿ-sòaⁿ ê cho̍k-kûn kian-kò͘ in ê chèng-tī ì-sek, kiâⁿ “bîn-cho̍k-hòa” ê lō͘, che tī lán Tâi-oân mā ē-tàng koan-chhat tio̍h, Tiúⁿ-ló kàu-hōe ê to̍k-phài chhoàn kā Lí Teng-hui pí-chò Mô͘-se, kā Tân Chúi-píⁿ pí-chò Io-siú-ah, kā Tâi-oân cheng-chhú chū-iû ê lō͘ pí-chò Chhut Ai-gi̍p, lán ē-tàng tī chia khòaⁿ-tio̍h chit-khoán sim-lí cho̍k-iōng.

2、”Bîn-chú-hòa” ê pō͘-hūn. Chit-tiám ông-kong-kùi-cho̍k tio̍h sè-jī, Hi-bú-lâi Sèng-keng lāi ê Sîn sī m̄-bat hō͘ in chò “Sîn-bêng tāi-giân-jîn” ê koân-ui, che kap in ǹg-bāng jîn-bîn siong-sìn ê bô-kāng, I sī ti̍t-chiap kap jîn-bîn “iok-sok”, sīm-chì I chin bô hoaⁿ-hí Hi-bú-lâi-lâng kèng-liân kiû I hō͘ in chi̍t-ê kun-ông. Chit-chióng li̍p-iok kap hoán-tùi kun-ông ê khài-liām éng-hióng āu-lâi Khé-bông chèng-tī tiat-ha̍k-ka John Locke ê su-sióng, ēng lí-sèng ê iok-sok kā lâng kap lâng liân-kiat chò chi̍t-ê siā-kûn, chèng-hú ê chûn-chāi kap ūn-chok lóng tio̍h ha̍h “Sîn” ê hoat-chek, to̍h sī “chū-liân-hoat”, nā bô to̍h sī po̍k-chèng, lâng ū koân kā ián-tó. Locke siá ê chèng-tī su-sióng ê lūn-bûn, tiāⁿ-tiāⁿ ín-su̍t Hi-bú-lâi Sèng-keng, ū chi̍t-phiⁿ kàu 80 pái chiah-nī chē. Hiān-tāi ê ha̍k-su̍t lūn-bûn tong-liân m̄-hó án-ne chò, m̄-koh che to̍h hō͘ lâng khòaⁿ-chhut chit-má ê lâng thó͘-siūⁿ mā chai ê bîn-chú su-sióng ê chi̍t-pō͘-hūn sī-án-chóaⁿ ùi Se-hng Ki-tok-kàu ê tē-kut ni̍h puh--chhut-lâi.

Tiong-hôa Bîn-kok kā Tâi-oân-ōe ê pe̍h-ōe-jī Sèng-keng tèng-sí teh si̍p-jī-kè ê keh-tńg-kang, Bí-kok-lâng teh siàu-liām Thomas Jefferson ê chhó-kó chò ki-kut ê “Bí-kok To̍k-li̍p Soan-giân”, lāi-té ê lōe-iông goân-chū John Locke ê su-sióng, sīm-chì ū ha̍k-chiá kóng “Jefferson sī chhau Locke--ê.” Thong-sè-kài thâu-chi̍t-ê bîn-chú kiōng-hô-kok ê sin thé-chè, kám thang kóng bô siū-tio̍h Hi-bú-lâi Sèng-keng ê khé-hoat?Koh bián kóng chhiam-sú chit-hūn Soan-giân ê 56 ê thâu-lâng, kî-tiong Sin-kàu-tô͘ chiàm 55 ê!Tùi-chiàu Tâi-oân bîn-chú-hòa ê lō͘-tô͘, ûi-it hó-táⁿ tī kài-giâm sî-kî kā Tiong-hôa Bîn-kok chhiàng-siaⁿ ê pún-thó͘ chong-kàu thoân-thé, ioh-khòaⁿ sī siáng?

Pe̍h-ōe-jī Sèng-keng thang kiaⁿ ê pì-bi̍t, chit-má hō͘ lán khòaⁿ-hiān-hiān--lò͘, tùi tāi-it-thóng tōa-tè-kok ê gām-siūⁿ ê oán-sim-le̍k, gêng-chū bîn-cho̍k-ì-sek ê ǹg-sim-le̍k, tùi bîn-cho̍k-hòa ê hong-hiòng, ū Hi-bú-lâi-lâng chi̍t-ê kó͘-chá ê phoe-bô͘, tùi bîn-chú-hòa ê bo̍k-phiau mā ū khé-sī, che chiū sī ūi-siáⁿ-mi̍h Tiong-hôa Bîn-kok ē kiaⁿ chit-pún chheh kiaⁿ kàu siàm-jiō ê in-toaⁿ;ūi-tio̍h beh kè-sio̍k chiàm Tâi-oân, chia̍h Tâi-oân, tio̍h hō͘ Tâi-oân-lâng hoaⁿ-hí chò tè-kok ê gōng-peh-sèⁿ, siau-tû Tâi-oân-lâng ê bîn-cho̍k ì-sek kap tùi bîn-chú-thé-chè ê ǹg-bāng, chū-án-ne, só͘-ū Tâi-oân-ōe siá ê pe̍h-ōe-jī Sèng-keng it-tēng tio̍h sí.

M̄-koh, Chiúⁿ Kài-chio̍h ê Tiong-hôa Bîn-kok iáu bô châi-tiāu kā Sin-kàu kap kui-pún Sèng-keng chò-hóe kìm-kìm--leh, in ang-á-bó͘ hit-chun tng teh ké sìn Ki-tok-kàu thèng-hó phiàn Bí-kok Chèng-hú ê chîⁿ--ah.

To̍h sī in tāi-chì chò chi̍t-pòaⁿ, lán chiah ū chhun chi̍t-pòaⁿ thang chò. Lán tha̍k-ê m̄-sī Tâi-oân-ōe ê pe̍h-ōe-jī Sèng-keng, sī (Tiong-hôa Bîn-)kok-gí ê Sèng-keng, ū lōe-iông ê khé-hoat soah-sī bô cho̍k-gí pe̍h-ōe-jī ê chhì-kek, chū-án-ne, Tâi-oân-lâng kiâⁿ-kòe bîn-chú-hòa ê lō͘, tī bîn-cho̍k-hòa ê chit-hong-bīn, soah-sī hi-bî kàu-ke̍k. Góa thâu-chêng kóng--kòe, beh kiàn-li̍p hiān-tāi bîn-cho̍k-kok-ka, bîn-cho̍k-hòa kap bîn-chú-hòa khiàm chi̍t-ê to bē-ēng--tit;nā Chong-kàu-kái-kek sī teh chhui-sak phó͘-ki̍p La-teng-bûn, lâng-lâng bat La-teng-bûn thang tha̍k Sèng-keng, chit-má khióng-kiaⁿ-á “Eng-gí cho̍k-kûn”, “Sūi-tián cho̍k-kûn” kap “Tek-gí cho̍k-kûn”... lóng teh phah-piàⁿ Lô-má Tè-kok thé-chè-lāi ê bîn-chú-hòa kap gí-giân pêng-koân?Che cho̍at-tùi m̄-sī teh pûn-ke-kui, téng-koân kóng-tio̍h ê Hi-bú-lâi Sèng-keng chān bîn-cho̍k ì-sek seng-chiâⁿ ê lí-lūn sī le̍k-sú-ha̍k-ka Adrian Hastings chéng-lí kui-la̍p ê lūn-tiám, i koh án-ne kóng, “Kháu-gí sī ha̍h cho̍k-kûn ê lō͘-ēng;liû-thong ê pe̍h-ōe-jī sī ha̍h bîn-cho̍k ê lō͘-ēng(Oral languages are proper to ethnicities; widely written vernaculars to nations).”

Ba̍k-kim, keng-kòe Chong-kàu-kái-kek, Sin-kàu ê thoân-pò͘ kap pe̍h-ōe-jī Sèng-keng ê phó͘-ki̍p, Au-chiū ta̍k-kok thong-hêng ê gí-giân bûn-jī bô koh hō-chò pe̍h-ōe-jī/gí, in-ūi in í-keng chiâⁿ-chò bîn-cho̍k ê gí-giân, kok-ka ê gí-giân, sī ū chun-giâm, sī kài ko-sióng ê gí-giân!

Chham-khó Chheh-bo̍k

蔣為文 2004《羅馬字是台灣新文學ê開基祖-台灣文學史ê再詮釋》台南:國家台灣文學館。

蕭阿勤 2012《重構台灣》台北:聯經。

陳慕真 2015《白話字的起源與在台灣的發展》國立台灣師範大學台灣語文學系博士論文。

Appelbaum, Diana Muir. 2013. Biblical nationalism and the sixteenth-century states [abstract]. National Identities, Volume 15, 2013 - Issue 4.

Burke, Peter. 2004. Languages and Communities in Early Modern Europe. Cambridge: Cambridge University Press.

Durant, Will. 1957. The Reformation: The Story of Civilization, Volume VI. New York: Simon & Schuster.

Greenfeld, Liah. 1992. Nationalism: Five Roads to Modernity. Cambridge MA: Harvard University Press.

Hastings, Adrian. 1997. The Construction of Nationhood: Ethnicity, Religion, and Nationalism. Cambridge: Cambridge University Press.

Herrmann, Erik. 2017. Luther: 'The Word Did Everything'. Luther: 'The Word Did Everything' - Concordia Seminary.

Leiter, Yechiel J. M.. 2018. John Locke's Political Philosophy and the Hebrew Bible. Cambridge: Cambridge University Press.

Smith, Anthony D.. 1998. Nationalism and modernism: A critical survey of recent theories of nations and nationalism. London: Routledge.

5 Likes

jîn-bîn
peh-sèⁿ

1 Likes

Chin to-siā.
Sîn-[bêng] chiah sī [bêng] lah!

1 Likes